Historia Białegostoku

Historia Białegostoku:

Legenda o powstaniu Białegostoku

„Pewnego dnia książę litewski Gedymin polując w Puszczy Bielskiej zapędził się za turem czy też jeleniem na jej pólnocno-zachodni skraj, aż hen w pobliże granicy z Mazowszem. Wieczór już zapadł, gdy wreszcie dopadł zwierza nad bezimiennym strumieniem. Do najbliższego zamku w Surażu był spory szmat drogi, a w tej bezludnej okolicy nie było nawet dworzyszcza łowieckiego, jakie książęta zwykli zakładać ku swej wygodzie. Nic dziwnego zresztą, ziemie te od niedawna należały do Litwy, a choć możnowładcy domagali się, by je na zawsze zatrzymać, książę nie był pewien, czy za parę lat znów nie wrócą pod władanie Mazowsza. Co prawda w pobliżu znaleziono kilka bud mieniących się szumnie domami i nazywanych przez mieszkańców Starą Wsią, ale książę wolał spędzić noc w naprędce skleconym szałasie, niż w pełnych zaduchu domostwach. Kopnęli się żwawo ościeżnicy i rychło na jednym z piaszczystych pagórków stanął książęcy namiot. Podczas gdy strzelcy zajęci byli ćwiartowaniem ubitej zwierzyny, książę odpoczywał nad strumieniem. Był dosyć wartki i w przeciwieństwie do innych rzek i strumieni w tej części puszczy – czysty. Pewnie dlatego, że dno miał piaszczyste i nie płynął jak inne rzeki wśród torfów.
– Czysty, biały stok – powiedział książę. – Można by nad nim zbudować dwór myśliwski albo i wieś założyć.

Woli książęcej stało się zadość. Wkrótce nad strumieniem wybudowano dwór, potem i wieś o nazwie Biały Stok.”

Początki osady

Białystok… Mieszkańcom i turystom znane są dwie interpretacje nazwy naszego miasta. Jedna z nich jest pochopnie wiązana z białym stokiem, rozumianym jako wzniesienie. Okazuje się jednak, że słowo stok oznaczało rzekę (od „staczającego się” strumienia wody). Nazwy tego typu często spotykane były na Mazowszu.

Wprawdzie historia Białegostoku (jako ośrodka miejskiego) zaczęła się stosunkowo niedawno, ale najstarsze ślady osadnictwa w dzisiejszych granicach administracyjnych datowane są na epokę neolitu. Dokładna data powstania osady zwanej Białystok, która wzięła swą nazwę od rzeki Białej, jest trudna do ustalenia. Według legendy osadę założył książę litewski Gedymin w 1320 roku. Do początków XVI wieku jej nazwa nie figuruje jednak w formalnych opisach tych terenów, przemienionych w pustkowia długotrwałymi wojnami prowadzonymi na pograniczu Polski, Rusi, Litwy, plemion Jaćwingów i państwa krzyżackiego.

W latach 1437-1450 król Polski Kazimierz Jagiellończyk nadał ziemie nad rzeką Białą Raczce Tabutowiczowi, potomkowi zasłużonego rodu żmudzkiego. Osada powstała natomiast na przełomie XV i XVI wieku, kiedy właścicielem (w drodze spadku) został wnuk Tabutowicza -Mikołaj Raczkowicz. Jako sekretarz króla Polski Aleksandra Jagiellończyka i członek Rady Królewskiej posiadał niezbędne fundusze do zasiedlenia tych terenów. W 1514 roku pojawiła się w dokumentach pierwsza wzmianka o Białymstoku: pisemna ugoda między Mikołajem a bazylianami z Supraśla dotycząca uzytkowania łąk. Po śmierci M. Raczkowicza Białystok przeszedł w ręce Wiesiołowskich: wdowa po Mikołaju – Katarzyna Wołłowiczówna zapisała dobra swojemu drugiemu mężowi Piotrowi Wiesiołowskiemu. Wiesiołowscy wywodzili się z województwa łęczyckiego. Piotr Wiesiołowski wszedł w łaski króla Zygmunta Augusta ratując mu życie podczas polowania. Z dworem królewskim byli związani wszyscy kolejni członkowie tego rodu. Piotr Wiesiołowski młodszy, właściciel Białegostoku w latach 1556-1621, był najbardziej zasłużonym dla miasta z rodu Wiesiołowskich gospodarzem. Dzięki szybkiej karierze urzędniczej i otrzymanym królewszczyznom stać go było na nowe inwestycje. W roku 1615, po dwóch latach piastowania godności Marszałka Wielkiego, zainicjował i sfinansował budowę kościoła barokowego, obecnej kaplicy przy kościele Farnym (zbudowanym w pocz. XX wieku, piszemy o tym w dalszej części tego rozdziału). Po bezpotomnej śmierci ostatniego z Wiesiołowskich – Krzysztofa w 1645 roku Białystok wszedł w skład starostwa tykocińskiego i stał się własnością Rzeczpospolitej. W 1659 roku Stefan Czarniecki otrzymał owo starostwo za zasługi z czasów wojen ze Szwedami.

Czasy Branickich

Córka Stefana Czarnieckiego -Aleksandra Katarzyna wniosła starostwo tykocińskie oraz Białystok w wianie Janowi Klemensowi Branickiemu. Ich syn Mikołaj jako pierwszy z rodu osiadł na stałe w Białymstoku.

Na podwalinach zamku obronnego, zbudowanego jeszcze za czasów Piotra Wiesiołowskiego młodszego, zaczął rozbudowywać swoją nową rezydencję.Największy rozkwit miasta przypada na czasy panowania Jana Klemensa Branickiego, właściciela Białegostoku od początku XVIII wieku do 1771 roku. Jan Klemens Branicki, uznawany za patrona miasta, nadał ostateczny kształt pałacowi i zespołowi parkowo-ogrodowemu, zwanemu już od wieku XVIII „Wersalem Polskim”. Nazwę tę nadał miastu saski geograf Büsching. Stefan Mikołaj Branicki uzyskał prawa miejskie dla swojej rezydencji od Króla Jana III Sobieskiego w 1691 r. Dzieki staraniom Jana Klemensa Branickiego Białystok w 1749 r. otrzymał przywilej miejski na prawie magdeburskim nadany przez króla Augusta III Sasa. Było to tylko formalne potwierdzenie stanu faktycznego, bowiem Białystok od co najmniej półwiecza pełnił rolę ośrodka miejskiego.

W zaistniałej sytuacji świetnie odnajdowali się białostoccy rzemieślnicy. Doskonalili swe umiejętności, a ich dzieła zyskiwały uznanie w całym kraju.

Jan Klemens Branicki pełnił najwyższą funkcję wojskową w kraju. Założył także szkołę inżynieryjno-wojskową, jeszcze przed powstaniem Szkoły Rycerskiej w Warszawie. Dwór Branickich zyskał renomę ważnego ośrodka kultury. W latach 1750-1771 działał tu teatr dworski, w którym gościnnie wystepowały największe gwiazdy operowe ówczesnych czasów.

Po pożarze w 1753 roku miasto zostało przebudowane według nowego planu architektonicznego, opartego na wzorach francuskich i saskich. Z tamtego okresu przetrwały: Ratusz Miejski, dom św. Marcina, zbrojownia, kamienica narożna, przytułek dla ubogich, plebania. Przepych rezydencji doskonale odzwierciedlał niespełnione królewskie ambicje ostatniego z Branickich -kawalera orderu Złotego Runa przyznawanego głowom koronowanym. Była to rekompensata za przegraną elekcję o tron polski, o który Branicki walczył (mając poparcie króla Francji) ze swym szwagrem Stanisławem Augustem Poniatowskim.

Gośćmi w pałacu Branickich byli nie tylko królowie polscy z dynastii saskiej: August II i August III, ale także Stanisław August Poniatowski, przyszły car Rosji Paweł, cesarz Austrii Józef II. Przed rewolucyjną zawieruchą schronił się też na tym przyjaznym dworze przyszły król Francji Ludwik XVIII.

Po śmierci Branickiego miasto na dożywocie otrzymała jego żona Izabela Branicka.

Czasy zaborów

Białystok trafił pod obce panowanie w wyniku rozbiorów Polski dokonywanych przez Rosję, Austrię i Prusy. Miasto dostało się pod zabór pruski w 1795 roku, a w 1802 roku zostało kupione przez Prusaków od Potockich, spadkobierców Branickiego. W wyniku traktatu tylżyckiego w 1807 roku utworzono Obwód Białostocki, który wszedł w skład Cesarstwa Rosyjskiego. Obwód był w lepszej sytuacji niż inne ziemie polskie (wchodzące w skład Cesarstwa), ponieważ zapewniono Polakom wpływ na obejmowanie urzędów. Tę namiastkę autonomii miasto utraciło w momencie wcielenia do guberni grodzieńskiej w 1842 roku. Mieszkańcy Białegostoku czynnie włączyli się w kampanię napoleońską 1812 r., zawiązując konfederację pod przewodnictwem miejscowego obywatela Zawadzkiego. Pod wpływem filomatów i filaretów wileńskich powstało „Towarzystwo Braci Zgodnych” utworzone przez uczniów miejscowego gimnazjum. Była to organizacja mająca na celu szerzenie wśród młodzierzy ideałów patriotycznych. Za tę działalność kilku uczniów zostało przez władze carskie ukaranych: zesłano ich na Syberię. Należy tu również odnotować następujący fakt: Rukiewicz, filomata z Białegostoku, opracował plan ukrycia Adama Mickiewicza (wybitnego poety i niezwykłej osobowości epoki Romantyzmu) przed aresztowaniem.

W ramach prowadzonej polityki rusyfikacyjnej, Rosjanie zlikwidowali odrębność administracyjną Obwodu, wcielając te tereny do guberni grodzieńskiej. Miasto zaczęło nabierać znaczenia jako ośrodek przemysłu włókienniczego. Impulsem do rozwoju w tym kierunku było stanowienie granicy celnej między Królestwem Polskim a Cesarstwem w 1834 roku (w wyniku represji skierowanej przeciwko Polakom po Powstaniu Listopadowym).

Dodatkowym czynnikiem korzystnym dla lokalizacji fabryk było oddanie do użytku w 1862 r. kolei warszawsko-petersburskiej, dzięki której miasto stało się ważnym węzłem komunikacyjnym. Ułatwiało to również wywóz produktów w głąb Rosji, a nawet Chin i Mandżurii. Większość fabryk należała początkowo do Niemców, ponieważ wyjednali przywilej, zniesiony dopiero pod koniec XIX wieku, że Żydzi nie mogli zakładać w Białymstoku własnych zakładów. Później większość fabryk została wykupiona przez finansistów żydowskich. Pierwszą fabrykę w mieście założył jednak Polak Łuszczyński w 1826 roku. Wraz z rozwojem przemysłu ściągała do Białegostoku ludność żydowska z Rosji. Byli to tzw. Litwacy, którzy już w II połowie XIX wieku stanowili ok. 70 % mieszkańców miasta. Pod koniec XIX wieku nastąpiło ożywienie ducha niepodległościowego i ruchu kulturalnego Polaków. Pomimo działania rosyjskiej cenzury zakładano polskie stowarzyszenia kulturalne, wystawiano sztuki w języku polskim (w tamtym okresie władze carskie karały za używanie języka polskiego).
Najbardziej widocznym efektem działalności niepodległościowej była budowa kościoła Farnego (według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego). Wzniesiono go jako przybudówkę do starego kościoła Wiesiołowskich, ponieważ władze carskie, w ramach polityki rusyfikacji ludności polskiej, nie dawały pozwolenia na budowę nowego.

W czasie I wojny światowej Białystok w 1915 roku został zajęty przez wojska niemieckie, które opuściły miasto dopiero w lutym 1919 r. W czasie niemieckiej okupacji powstał miejscowy oddział Polskiej Organizacji Wojskowej .

Okres międzywojenny

Po odejściu Niemców Białystok wszedł w skład państwa polskiego, które odzyskało niepodległość po 123 latach niewoli. W 1920 roku rozpoczął działalność Urząd Wojewódzki i miasto stało się ważnym ośrodkiem administracyjnym. W Białymstoku, stolicy województwa, mieściły się siedziby wszystkich władz i urzędów na szczeblu wojewódzkim. Tu również były siedziby Sądu Grodzkiego i Okręgowego, 12 banków ogólnopolskich, prywatnych i samorządowych oraz takich organizacji gospodarczych jak: Związku Przemysłu Włókienniczego, Izby Przemysłowo-Handlowej i Izby Przemysłowej.

W czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1920 roku, w mieście okupacja bolszewicka trwała od 28. VII. do 22. VIII. Białystok stał się wtedy siedzibą Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. Na czele Komitetu stali Feliks Dzierżyński (założyciel osławionego Czeka), Julian Marchlewski i Feliks Kon. Byli to komuniści działający w Rosji bolszewickiej. Ostatnim tragicznym aktem tej okupacji było zamordowanie (20. VIII) 16 miejscowych obywateli. Oczekiwane wyzwolenie nastąpiło 22. VIII. 1920 roku.

W okresie 20-lecia międzywojennego (1921-1939) Białystok znacznie się rozwinął. Ludność miasta wzrosła z 77 tys. do 105 tys., ilość zakładów przemysłowych zwiększyła się o 10%, zaś ilość budynków zwiększyła się z 6 tys. do ok. 8 tys. Skład narodowościowy ludności Białegostoku był zróżnicowany. Według spisu ludności z 1931 r. większość (51%), stanowili Polacy. Dużo było także ludności żydowskiej (42%). Ludność rosyjska stanowiła 3% ogółu mieszkańców, nieco mniej było ludności niemieckiej (2%), zaś ludność białoruska występowała w znikomym odsetku – 0,5%. Wszyscy mieszkańcy miasta mieli zapewniony udział w wyborach do władz samorządowych i parlamentu na zasadach demokratycznych.
Duży odsetek ludności żydowskiej spowodował, że większość zakładów przemysłowych, a szczególnie handlowych i rzemieślniczych, należała do ludności żydowskiej, do której należały też 3 banki: Udziałowy, Właścicieli Nieruchomości i Kupiecki. Ludność polska to przeważnie pracownicy umysłowi (administracja) oraz robotnicy, natomiast wśród ludności żydowskiej, zajmującej się drobnym handlem i rzemiosłem, duży odsetek stanowił tzw. lumpenproletariat – najbiedniejsze warstwy społeczeństwa, ze względu na pochodzenie był szczególnie podatnym na antypolską, sowiecką, propagandę.

Okres międzywojenny charakteryzuje się uporządkowaniem chaotycznej zabudowy, która była wynikiem okresu zaborów. Zakładano nowe parki miejskie, zbudowano wiele gmachów użyteczności publicznej. Rozpoczęto także budowę kościoła Świętego Rocha -symbolicznego pomnika odzyskania niepodległości. Kontynuując tradycje książęcego rodu Branickich stworzono w mieście wspaniały park imienia księcia Józefa Poniatowskiego. Pomimo zmniejszenia dostaw na rynek rosyjski utrzymana została pozycja Białegostoku jako ważnego centrum przemysłu włókienniczego (28 fabryk, 11 przędzalni, 7 tkalni), oprócz tego były drobne zakłady garbarskie, papiernicze oraz liczne warsztaty rzemieślnicze, pracujące na rzecz przemysłu włókienniczego. Dzięki temu włókiennictwo białostockie, ze 100-letnią tradycją, zajmowało trzecie miejsce w Polsce, po łódzkim i bielskim.

Okres II wojny światowej i czasy współczesne

W czasie II wojny światowej 15. IX. 1939 r. wojska niemieckie weszły do Białegostoku.

Od chwili napaści Niemiec na Polskę (1.IX.1939 r.) Białystok stał się ważnym ośrodkiem uchodźtwa z ziem Polski Centralnej. Zdecydowaną większość wśród uchodźców stanowiła ludność żydowska uciekająca spod niemieckiej okupacji. Napływała ona do miasta także po ustaniu działań wojennych, nielegalnie przekraczając sowiecko-niemiecką linię demarkacyjną na Bugu. W wyniku tego ludność miasta wzrosła dwu-trzykrotnie.

22 września 1939 roku, na mocy postanowień paktu Ribentrop -Mołotow z 23 sierpnia 1939 r., który pozostawiał Białystok na terenie okupacji sowieckiej, miasto przekazane zostało Armii Czerwonej. Białystok został wcielony do Białoruskiej SRR.
W pierwszych dniach października 1939 r. rozpoczęła się wielka kampania propagandowa przed „wyborami” do tzw. Zgromadzenia Narodowego Zachodniej Białorusi. Przymusowej agitacji poddano wszystkich mieszkańców. Wyniki wyborów zostały sfałszowane, aby nie ujawnić wielikej skali oporu społecznego przeciwko sowieckiej okupacji.

Do czerwca 1941 trwała okupacja sowiecka, której celem była eksterminacja ludności polskiej -głównie inteligencji i pracowników polskiej administracji państwowej. Kilkaset tysięcy osób (w przeważającej większości nie mających z armią nic wspólnego) zostało zesłanych w głąb ZSRR na Syberię i do Kazachstanu. Około 90% z nich zginęło w sowieckich łagrach , a także padło ofiarą bestialskiego mordu dokonanego na polskich oficerach w Katyniu. Pomimo pozorów istnienia polskiego życia, regulowanego surową cenzurą, kierowaną przez NKWD (np.: działalność teatru kierowanego przez Aleksandra Węgierkę) próbowano zatrzeć ślady polskości. Istniały także plany zamiany kościoła Świętego Rocha na cyrk. Realizację tych planów przerwało pod koniec czerwca 1941 r. wkroczenie Niemców do Białegostoku. Nowi okupanci kontynuowali politykę terroru, o czym świadczą masowe egzekucje na Pietraszach, Grabówce, Starosielcach. Pomimo represji ze strony obu okupantów w mieście istniał silny ruch niepodległościowy, kierowany przez Armię Krajową , która przeprowadziła wiele udanych akcji dywersyjnych. Ważną rolę pełniło tajne nauczanie w obliczu zakazów prowadzenia szkolnictwa polskiego (wydanych przez obu okupantów).

Hitlerowcy utworzyli w mieście getto żydowskie, które liczyło kilkadziesiąt tysięcy osób. Na wieść o planach likwidacji getta, grupa osób z konspiracji żydowskiej rozpoczęła walkę z niemieckimi oddziałami pacyfikacyjnymi. Znaczącą część uzbrojenia otrzymali Żydzi od Armii Krajowej. Po kilku godzinach oporu walka zakończyła się całkowitą likwidacją getta.

Pod koniec lipca 1944 r. wkroczyły do Białegostoku oddziały Armii Czerwonej. W wyniku działań wojennych miasto zostało zniszczone w 75 %. Po II wojnie światowej Wilno i Grodno, główne ośrodki kultury na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej, znalazły się w ZSRR w ramach granic ustalonych na konferencji w Jałcie. Zaistniała zatem potrzeba stworzenia kresowego centrum kulturalnego po przesunięciu granic. Taką rolę, dzięki właściwym tradycjom, mógł pełnić tylko Białystok.

Przez pewien czas ważyły się losy przynależności państwowej, ostatecznie Białystok przejęła administracja związanego ze Stalinem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Te okoliczności tj. zniszczenia wojenne i niepewność co do dalszych losów miasta spowodowały, że kadra repatriowanego Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie wybrała na swoją siedzibę Toruń.

W Białymstoku nie zaprzestano walki zbrojnej wobec narzuconej Polsce ze wschodu władzy. Wiele osób za patriotyczną działalność zostało skazanych na karę śmierci, ciężkie więzienie, zesłanie na Syberię. Na Białostocczyźnie właśnie trwał najdłużej zbrojny opór przeciw okupantowi.

II wojna światowa oraz okupacja sowiecka i niemiecka wyrządziły miastu i krajowi szkody na niebywałą skalę. Zarówno jeden, jak i drugi najeźdźca konsekwentnie wyniszczał wykształconą i aktywną ludność polską, organizując masowe egzekucje i wywożąc do obozów koncentracyjnych. Agresorzy grabili i niszczyli dzieła sztuki, zakłady przemysłowe i własność prywatną. Pomimo końca wojny, w czasie okupacji sowieckiej, sowiecki terror wymierzony przeciw polskiej inteligencji oraz chłopom, jeszcze się nasilił. Jeszcze w latach pięćdziesiątych odbywały się procesy, egzekucje, „zsyłki”. Regularne oddziały NKWD paliły i grabiły białostockie wsie i miasta. Szczególnie widoczne było to w Białymstoku, który był traktowany przez wojska sowieckie na równi z miastami niemieckimi: wywożono maszyny i urządzenia przemysłowe oraz rabowano mieszkańców.
Skutki szkód wyrządzonych przez okupantów Miastu i jego mieszkańcom są odczuwalne do dzisiaj.

Kilka lat po wojnie w prawie doszczętnie zniszczonym Białymstoku mieszkało ok. 40 tys. ludzi. Powoli postępowała odbudowa miasta. Powstały nowe arterie komunikacyjne i osiedla mieszkaniowe. Odrestaurowano zabytki, odtworzono przemysł włókienniczy, rozwinął się też przemysł spożywczy, budowlany, szklarski, drzewny, metalowy i elektroniczny.

Białystok liczy obecnie ok. 280 tys. mieszkańców.

Kalendarium Białegostoku

1510Wymienienie po raz pierwszy nazwy rzeki „Biała”
1514Pierwszy zapis o dobrach Białegostoku
1520Śmierć pierwszego właściciela miasta Mikołaja Michnowicza Raczkowicza
1547Budowa pierwszego drewnianego kościoła pod wezwaniem Wniebowstąpienia Pańskiego
1547Ślub wdowy po Mikołaju Bakałerzewiczu Raczkowiczu z Piotrem Wiesiołowskim herbu Ogończyk
1556Śmierć Piotra Wiesiołowskiego „barona na Białymstoku”
1569Przejście na mocy Unii Lubelskiej Podlasia z Litwy do Korony
1584Koniec budowy drugiego kościoła
1617Spalenie się białostockiego kościoła i budowa nowej murowanej świątyni ukończona w 1626 roku, powstanie samodzielnej parafii w Białymstoku
1658Pierwsza wzmianka archiwalna o Żydach białostockich
4.04.1660Przejęcie Białegostoku przez Stefana Czarneckiego
21.09.1689Urodziny Jana Klemensa Branickiego
1692Niepotwierdzona data nadania praw miejskich dla Białegostoku, początek budowy pałacu przez Stefana Branickiego
1727Budowa unickiej cerkwi św. Mikołaja
1749Potwierdzenie nadania praw miejskich miastu przez króla Augusta III
1753Wielki pożar miasta
1758Budowa kaplicy św. Marii Magdaleny
1761Koniec budowy ratusza
1764Budowa „Wielkiej” synagogi (przy ulicy Suraskiej)
1767Wystawienie w Białymstoku opery; „Il cavaliere per amore” Niccolo Piccinieggo.
1769Ustawa cechowa umożliwiająca pracę każdemu rzemieślnikowi bez względu na pochodzenie
13.07.1769Bitwa pod Olmontami pomiędzy konfederatami barskimi a wojskami rosyjskimi
9.10.1772Śmierć Jana Klemensa Branickiego
1784Wizyta króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w dniu imienin Izabelli Branickiej
1789Epidemia ospy, zmarło wówczas 22 dzieci
06.1794W czasie powstania kościuszkowskiego przez miasto przeszła dywizja gen. Andrzeja Karwowskiego.
1796Powstanie gminy ewangelicko – augsburskiej
26.01.1796Przejęcie rządów w mieście przez Prusaków
1798Wydanie pierwszego periodyku „Gazeta Uwiadamiająca Prus Nowowschodnich. Dla pożytecznej wygody Publiczności” z tekstami urzędowymi, wiadomościami o licytacjach, ogłoszeniami drobnymi itp.
1799Wydanie dokładnej mapy miasta przez Beckera
1.03.1802Podpisanie umowy pomiędzy Izabellą Branicką a Nowowshodnią Pruską Wojenno – Ekonomiczną Kamerą. Prusacy zobowiązali się do przestrzegania praworządności w mieście
29.09.1802Otwarcie w mieście gimnazjum typu wyższego.
1806Otwarcie loży masońskiej „zum golden ring „
7.07.1807Przekazanie przez Napoleona na mocy traktatu tylżyckiego miasta w ręce Prus
14.02.1808Śmierć Izabelli Branickiej.
3.07.1812Wkroczenie wojsk napoleońskich do miasta.
13.07.1812Deklaracja mieszkańców miasta o łączności z Rzeczpospolitą.
4.08.1812Wkroczenie wojsk rosyjskich do miasta.
8.08.1812Nadanie nowego herbu miastu przez cara Aleksandra I
13.12.1830Ogłoszenie stanu wojennego przez władze rosyjskie w związku z wybuchem powstania listopadowego.
1831Zniesienie unii celnej pomiędzy Królestwem Polskim a Cesarstwem Rosyjskim, początek rozkwitu przemysłu bawełnianego w mieście.
1.02.1831Utworzenie w mieście głównej kwatery głównodowodzącego wojsk rosyjskich, feldmarszałka Iwana Dybicza.
1834Zakaz nauczania w szkołach w języku polskim.
1842Likwidacja powiatu białostockiego i włączenie miasta do Guberni Grodzieńskiej.
15.12.1859Urodził się Ludwik Zamenhof – twórca międzynarodowego języka esperanto.
13.06.1860Początek manifestacji patriotycznych, hasła jedności narodowej i walki z zaborcą.
9.06.1861Przyjazd do miasta przedstawiciela obozu „Białych” Andrzeja Zamojskiego.
1862Otworzenie linii kolejowej Warszawa – Petersburg
24.04.1863Początek walk związanych z powstaniem styczniowym na ziemi białostockiej
1877Poszerzenie granic miasta: włączono dworzec kolejowy, wieś Piaski oraz Las Zwierzyniecki.
1886Uruchomienie linii kolejowej Białystok – Wołkowysk – Baranowicze.
1891Uruchomienie pierwszej centrali telefonicznej.
1895Uruchomienie trzech linii tramwaju konnego.
1898Utworzenie Ochotniczej Straży Ogniowej.
1898Budowa nowej cerkwi przy dzisiejszej ulicy Sienkiewicza.
1900Początek budowy białostockiej Fary
30.01.1905Początek strajku, w którym wzięło udział około 80 proc. robotników białostockich.
14 – 16.06.1906Pogrom żydowski zorganizowany przez władze zaborcze. Zginęło 82 Żydów i 6 chrześcijan.
1909 – 1912Budowa nowego zboru protestanckiego (dzisiejszy kościół św. Wojciecha)
1909 – 1913Wzniesienie Wielkiej Synagogi przy ulicy Suraskiej
1910Budowa elektrowni.
1913Budowa hotelu „Ritz”.
20.04.1915Zbombardowanie miasta przez samoloty i sterowce niemieckie. Zginęło 13 mieszkańców, 34 odniosło rany.
9.08.1915Wysadzenie przez Rosjan wieży ciśnień i wiaduktu kolejowego.
13.08.1915Zakończenie trwających od 1807 roku rządów rosyjskich.
1916Zawiązanie miejscowej komendy Polskiej Organizacji Wojskowej.
14.04.1917Zmarł Ludwik Zamenhof.
30.12.1918Zformowanie 10 Pułku Ułanów Litewskich, który od 1922 stacjonował w Białymstoku. W 1939 r. jednostka ta walczyła z Niemcami do 6 października wraz z Samodzielną Grupą Operacyjną „Polesie”
14.02.1919Pierwsze potyczki Wojska Polskiego z siłami rosyjskimi.
19.02.1919Wkroczenie Wojska Polskiego do miasta.
10.05.1919Powiększenie obszaru miasta, dołączenie wsi: Antoniuk, Białostoczek, Dojlidy, Dziesięciny, Marczuk, Ogrodniczki, Pieczurki, Skorupy, Starosielc, Słobodę, Wygodę, Wysoki Stoczek i Zacisze.
2.08.1919Utworzenie Województwa Białostockiego.
09.1919Pierwsze wybory do Rady Miejskiej.
10.1919Założenie w mieście Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
19.11.1919Nadanie tytułu honorowego obywatela miasta Białegostoku Józefowi Piłsudskiemu.
28.07.1920Wkroczenie wojsk sowieckich do Białegostoku. Utworzenie Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnej Polski na czele z Julianem Marchlewskim i Feliksem Dzierżyńskim.
20.08.1920Zamordowanie 16 obywateli miasta przez cofającą się Armię Czerwoną.
22.08.1920Wygnanie bolszewików przez 1 pułk piechoty Legionów.
21.08.1921Wręczenie przez Józefa Piłsudskiego sztandaru dla 42 Pułku Piechoty, który stacjonował w koszarach przy ul. R. Traugutta.
1927 – 1946Budowa kościoła św. Rocha (konsekracja 18.08.1946)
1928Budowa modernistycznego budynku Izby Skarbowej i Sądu Okręgowego (obecnie budynek Podlaskiego Urzędu Wojewódzkiego)
1930Budowa pomnika ku czci poległych w 1920 r. żołnierzy 42 pułku piechoty.
1935Założenie Stowarzyszenia Polaków Prawosławnych.
1936Utworzenie Deutscher Volksverbung – organizacji mniejszości niemieckiej propagującej idee narodowego socjalizmu.
1938Budowa teatru im. Józefa Piłsudskiego (obecnie im. Aleksandra Węgierki)
1938Budowa wieży spadochronowej w Zwierzyńcu.
27.08.1939Powstanie w Białymstoku Komitetu Obywatelskiego Przysposobienia do Obrony Ojczyzny.
11.09.1939Zbombardowanie przez lotnictwo niemieckie pociągu sanitarnego oraz Dworca Poleskiego.
15.09.1939Atak wojsk niemieckich od strony Wysokiego Stoczka i zajęcie miasta przez okupanta.
22.09.1939Wkroczenie wojsk sowieckich. Początek terroru NKWD.
22.10.1939„Wybory” do Zgromadzenia Ludowego.
29.11.1939Przyłączenie miasta do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad.
1940Rozebranie ratusza przez Rosjan, by w to miejsce wybudować pomnik Stalina.
13.04.1940Transporty ludności do Kazachstanu (ponad 3 tys. kobiet, dzieci i starców)
06.1940Wyruszenie z miasta 5 składów pociągów z ok. 5 tys. mieszkańców
06.1941Ostatnia fala wywózek przerwana przez wkroczenie hitlerowców do Białegostoku.
22.06.1941Bombardowanie miasta przez lotnictwo niemieckie.
27.06.1941Zajęcie Białegostoku przez Niemców. Spalenie przez okupacyjne bataliony policyjne 309 i 316 w Wielkiej Synagodze ok. 700 – 800 Żydów. Ogółem w tamtym dniu zginęło ok. 2000 ludności żydowskiej.
22.07.1941Utworzenie Bezirk Białystok w ramach Prus Wschodnich.
1.08.1941Utworzenie getta dla ludności pochodzenia żydowskiego. W sumie w pierwszych miesiącach wojny zginęło ok. 5000 Żydów.
10 – 11.02.1942Pierwsze duże wywózki (ok. 1,5 tys. ludzi)
1.11.1942Odbicie członków Okręgu Armii Krajowej z siedziby Gestapo przy ul. Kochstrasse (Sienkiewicza)
02.1943Początek zagłady Żydów białostockich. Wywózka do Treblinki ok. 12000 Żydów.
27.06.1943Spalenie przez żołnierzy Armii Krajowej akt Arbeitsamtu (Urzędu Pracy).
15 – 16.08.1943Likwidacja getta, wybuch walk na jego obszarze, które trwały do 20 sierpnia 1943 r. Ostatecznie Niemcy wywieźli do obozów zagłady ok. 30000 Żydów. Z liczby 50000 Żydów zamieszkujących miasto przed wojną ocalało ok. 5000.
7.08.1944Aresztowanie przez NKWD białostockich oficerów Armii Krajowej.
27.07.1944Wkroczenie do miasta Armii Czerwonej.
8.11.1944Pierwsze transporty do obozu w Ostaszkowie z aresztowanymi żołnierzami Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych.
8.05.1945Powstanie Wyższego Seminarium Duchownego.
07.1946Procesy polityczne w sali kina „Ton”.
1950Utworzenie Akademii Medycznej i Wieczorowej Szkoły Inżynieryjnej, przekształconej w 1964 r. w Wyższą Szkołę Inżynieryjną, a w 1974 r. w Politechnikę Białostocką.
1951Ukazanie się pierwszego numeru „Gazety Białostockiej”.
1952Otwarcie kina „Pokój”.
1953Przyłączenie do miasta w całości lub w części: Bacieczek, Bacieczek Kolonii , Korycina, Klepacz, Krupnik, Fast, Zawad, Ignatek, Dojlid, Zaścianek oraz miasta Starosielce.
1955Początek pracy Kombinatu Bawełnianego w Fastach. Początek pracy rozgłośni radiowej.
1958Odbudowa ratusza.
1962Budowa wieżowców na osiedlu „Centrum”.
1964Zatwierdzenie nowego planu perspektywicznego miasta.
19 – 20.11.1966Wizyta w mieście abp Karola Wojtyły i prymasa Stefana Wyszyńskiego
1968Powołanie filii Uniwersytetu Warszawskiego i otwarcie Muzeum Wojska.
10.09.1980Powstanie wolnych związków zawodowych.
27.01.1981Strajk ostrzegawczy „Solidarności”
12 – 13.12.1981Aresztowania białostockich działaczy „Solidarności”.
2.11.1984Przewiezienie po przebadaniu w prosektorium Akademii Medycznej z Białegostoku do Warszawy zwłok ks. J. Popiełuszki
1986Kolejny plan rozwoju miasta.
30.01.1989Zamordowanie ks. Stanisława Suchowolca
4.06.1989W wyborach do senatu zwyciężyli kandydaci „Solidarności” prof. Andrzej Kaliciński i prof. Andrzej Stelmachowski.
9.03.1989Wykolejenie się transportu kolejowego z ciekłym chlorem.
27.05.1990Pierwsze wolne wybory do Rady Miejskiej. 84% Rady stanowili członkowie „Solidarności”. Prezydentem został wybrany Lech Rutkowski.
11.1990Wzniesienie pomnika Józefa Piłsudskiego na Rynku Kościuszki.
1991Wzniesienie pomnika ks. Józefa Popiełuszki przed Katedrą.
5.06.1991Wizyta w Białymstoku Jana Pawła II, który odprawił mszę św. na lotnisku Krywlany. W czasie tej wizyty Ojciec Święty ogłosił powstanie archidiecezji białostockiej.