Spacer po centrum miasta – śladami historii
Centrum historycznym Białegostoku jest rynek zwany obecnie Rynkiem Kościuszki.
Przy wschodniej stronie Rynku stoi najstarszy zachowany zabytek w mieście -kościół (ukończony w 1621 r.) ufundowany przez Piotra Wiesiołowskiego młodszego. W czasach Jana Klemensa Branickiego dokonano przebudowy obiektu, dzięki której wnętrze uzyskało wystrój rokokowy. Szczególną uwagę zwracają osiemnastowieczne organy, a także pomnik Jana Klemensa Branickiego wystawiony w 1775 r. przez Izabelę Branicką; jest to jeden z najpiękniejszych przykładów rzeźby nagrobkowej II połowy XVIII wieku.
Nad starym kościołem Wiesiołowskiego dominuje neogotycki kościół dobudowany na początku XX wieku według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. Godnym uwagi jest fakt, że oryginalna, pierwotna część tej budowli wygląda przy późniejszej o dwieście lat przybudówce jak skromny kościółek. Otóż w 1899 roku po 39 latach oczekiwań, mieszkańcy Białegostoku doczekali się pomyślnej decyzji ówczesnych władz guberni carskiej: wyrażono zgodę na postawienie przybudówki do istniejącego budynku, chociaż mieszkańcy starali się o nowy kościół. Jednak dzięki umiejętnie skrywanym pracom budowlanym udało się wznieść trzynawowy neogotycki kościół z charakterystycznej czerwonej cegły. W ten sposób ominięto carski zakaz budowy nowej świątyni katolickiej. Tak powstała jedyna w Polsce całość -„murowany komentarz” do dziejów prześladowań polskości przez zaborców rosyjskich w XIX w.
Po pożarze miasta w 1753 roku ówczesny właściciel Białegostoku Jan Klemens Branicki dokonał przebudowy. Z tamtego okresu pozostało na rynku tylko kilka budynków. W centrum znajduje się ratusz z wieżą zegarową. Jego budowę ukończono w 1761 roku. Do II wojny światowej pełnił jednak funkcje handlowe: mieściły się tu kramy kupieckie, natomiast wieża była wykorzystywana jako punkt obserwacyjny straży pożarnej. W 1939 roku, po wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej, Rosjanie rozebrali budynek, a nawet zamierzali w tym miejscu postawić pomnik Stalina. W latach 1954-1958 przywrócono pierwotny stan obiektu. W budynku tym mieści się obecnie siedziba Muzeum Okręgowego, posiadającego bogate zbiory z dziedziny sztuki, etnografii i archeologii.
Przy ulicy Lipowej znajduje się XIX-wieczna cerkiew p.w. Św. Mikołaja Cudotwórcy. Zbudowana w latach 1843-1846 na miejscu starej drewnianej świątyni unickiej z 1772 roku, przemianowanej w 1839 r. na cerkiew prawosławną. Nowa cerkiew ma charakter bizantyjski -świadczy o tym przede wszystkim bogata polichromia.
Na rogu ulicy Sienkiewicza zwraca uwagę rokokowa kamienica z łamanym dachem, dzisiaj mieści się w niej restauracja. Następnie mijamy budynek Archiwum Państwowego. Po 1753 r. w tym miejscu wzniesiono odwach do przechowywania broni garnizonu wojskowego (J.K. Branicki był hetmanem wielkim koronnym, stąd obecność garnizonu w mieście). Drewniany budynek odwachu został przebudowany przez Prusaków w czasie, kiedy miasto znajdowało się pod ich panowaniem (1795-1807). Zniszczony podczas II wojny światowej, obecnie został przesunięty w stosunku do pierwotnego położenia o kilka metrów od ulicy.
Usytuowany w pobliżu kościoła Farnego dawny przytułek dla ubogich zwany „szpitalem” jest przykładem charytatywnej działalności Branickiego i jego małżonki. Działalność tej placówki pokrywana była z kiesy Branickich. Tym większe przerażenie budzi fakt, że po II wojnie światowej odbywały się w tym budynku publiczne procesy żołnierzy Armii Krajowej. Wielu z nich zostało przez komunistów skazanych na karę śmierci za obronę ojczyzny. Właściwy szpital znajdował się w „Domu św. Marcina” po drugiej stronie ulicy i był prowadzony przez zakonnice ze zgromadzenia św. Wincentego a Paulo. Po wielu perypetiach dziejowych budynek stał się znowu własnością zakonu, a siostry ze zgromadzenia prowadzą w nim przedszkole.
W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła Farnego znajduje się późnobarokowa plebania z 1746 r. Na rogu ul. Kościelnej i ul. Kilińskiego, na miejscu dawnej wozowni pałacowej, zbudowano pomieszczenia dla Loży Masońskiej „Zum goldenen Ring”. Po II wojnie światowej budynek został przekazany Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Łukasza Górnickiego.
Białystok do początku XIX wieku był własnością prywatną i nie mógł przyćmić splendoru siedziby Branickich. Do dzisiaj ozdobą Białegostoku pozostaje pałac Branickich. Zaprojektowany został przez świetnych architektów baroku: Jana Henryka Klemma, Jana Zygmunta Dejbela, Jakuba Fontanę. Kształt pałacu nawiązywał do wielkich barokowych założeń francuskich. Była to rezydencja, która jako jedna z nielicznych spełniała wymagania ówczesnej, niezwykle skomplikowanej z dzisiejszego punktu widzenia etykiety przyjmowania koronowanych głów. Za czasów Wiesiołowskich stał w tym miejscu zamek zbudowany prawdopodobnie przez Joba Bretfusa -twórcę zamku tykocińskiego. Fragmenty tej budowli zachowały się w centralnej części (gotyckie elementy sklepienia otworów). Rozbudowy zamku dokonano za czasów Stefana Mikołaja Branickiego, zaś ostateczny kształt pałacu pochodzi z czasów Jana Klemensa Branickiego i odzwierciedla ambicje królewskie hetmana.
Po przejęciu Białegostoku przez Rosjan w 1807 r. pałac został przeznaczony na letnią rezydencję cara Aleksandra I. W latach trzydziestych XIX wieku przemianowany na Instytut Panien Szlacheckich -po grabieży dokonanej przez Rosjan nigdy nie odzyskał dawnej świetności. W okresie międzywojennym stał się siedzibą Urzędu Wojewódzkiego. Po II wojnie światowej w odbudowanym pałacu mieściło się muzeum. Następnie decyzją polityczną pałac został oddany Akademii Medycznej. Do przyjmowania nieco mniej znamienitych gości służył Branickim tzw. „Dom Koniuszego” z 1771 roku, zbudowany prawie u wylotu bramy wjazdowej do pałacu. Odbudowany po zniszczeniach wojennych w 1952 r. jest obecnie siedzibą Urzędu Stanu Cywilnego oraz Podlaskiego Oddziału Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”.
Po drugiej stronie rzeki Białej przy ulicy Kościelnej znajduje się budynek gimnazjum założonego w 1802 r. Budowę szkoły ukończono sześć lat później. Wielu wychowanków tej szkoły na trwałe zapisało się w historii miasta. Obecnie tradycje gimnazjum kontynuuje VI LO. Kamienice i domy fabrykanckie są świadectwem rozwoju przemysłu w II połowie XIX wieku i na początku XX w. Jednym z takich przykładów może być secesyna kamienica Cytronów, zbudowana w latach 1905-1914. Obecnie mieści się w niej Muzeum Historyczne. Po drugiej stronie ulicy znajduje się kościół św. Wojciecha w stylu neoromańskim projektu J. Wendego. Zbudowany został w 1912 r. jako kościół protestancki, po II wojnie światowej został kupiony przez Kościół katolicki.
Bogatą historię posiada ulica Świętojańska, która istniała już w czasach Branickich. Zachowane zabytki pochodzą jednak z czasów późniejszych np. dawna fabryka Beckera z 1895 r. z posągiem Merkurego nad głównym wejściem. Tuż za fabryką znajduje się interesujący przykład stylu eklektycznego z końca XIX w. -drewniany pałacyk generała von Driesena. Obecnym posiadaczem tego budynku jest Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego -artysty urodzonego w Białymstoku. Po przeciwnej stronie ulicy znajduje się osiem budynków mieszkalnych tworzących kolonię urzędniczą, w której zamieszkiwała inteligencja z różnych regionów Polski. Ludzie ci znajdowali zatrudnienie w nowych instytucjach powstałych w mieście po odzyskaniu niepodległości w 1919 roku, kiedy miasto stało się stolicą województwa. Z tamtego okresu pochodzą budynki przedwojennego Sądu Okręgowego oraz Izby Skarbowej (obecnie mieszczą się w nich: Urząd Wojewódzki i Sąd Apelacyjny).
W centrum miasta zwracają uwagę pomniki, postawione w ostatnich latach. Przed ratuszem znajduje się pomnik Józefa Piłsudskiego, na murze kościelnym (przy Farze) pomnik papieża Jana Pawła II (upamiętniający wizytę papieża w Białymstoku w 1991 r.), zaś naprzeciw (w pobliżu pałacu Branickich) pomnik księdza Jerzego Popiełuszki.
Ze wszystkich stron miasta widoczny jest kościół św. Rocha -„pomnik” odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r. Budowę rozpoczęto w 1928 roku, a ukończono po II wojnie światowej. Jest to jedna z najciekawszych budowli w Europie okresu międzywojennego.